This route (and the accompanying visual material)&nbsp;was created in collaboration with the Didam Archaeological Society.Walking in the Achterhoek A long-distance trail runs through the Achterhoek, connecting to the international route. This trail starts at the German border, passing through ’s-Heerenberg on its way to Vorden. There, the route splits towards Gorssel (with a connection to Zwolle) and Holten (with a connection to Groningen). In addition to this trail, there is a regional trail — a circular walk through the Achterhoek — as well as several themed walks. The Second World War left indelible traces in the Achterhoek. Each trace tells its own story — sometimes big, sometimes small. The leading roles belong to the victims and heroes of that time. Along various impressive routes, you will get to know the people and their stories.

The Netherlands

template_2_opmars.jpg

Liberationroute Didam 

Hier woonde het gezin van hoofdonderwijzer Piet van de Wetering. Dochter Fietje zat in het georganiseerd verzet. Een aantal leden van het gezin is in maart 1945 gearresteerd in verband met deze verzetsactiviteiten. Ze werden gevangen gezet op de Kruisberg in Doetinchem. De school is diverse keren gevorderd door de Duitse Wehrmacht om er soldaten in onder te brengen. In de laatste fase van de oorlog deed het gebouw ook dienst als noodhospitaal. In oktober 1944 werd in deze jongensschool een noodziekenhuis ingericht. Huisarts J. Auping, die aan de Schoolstraat zijn praktijk had, en zuster W. Stork, de dochter van de voormalige dominee, hadden daarbij de leiding. Het noodhospitaal was bedoeld voor de OT-werkers (Organisation Todt) die van buiten Didam kwamen. Door de erbarmelijke omstandigheden waaronder zij graafwerkzaamheden moesten doen, waren er veel ernstig zieken. Helaas is het niet bekend hoe lang het ziekenhuis dienst heeft gedaan.

Noodhospitaal in oude Ludgerusschool

Eén deur (de tweede) gaf toegang tot een zolderkamer van 2.50 bij 2.50 meter en dat was van buitenaf niet duidelijk zichtbaar. Op deze zolderkamer was een geheime ruimte getimmerd. Onderduikers konden op de zolderkamer verblijven en bij onraad in die geheime ruimte verdwijnen. Die ruimte behoorde feitelijk aan de buurman toe, maar door de speciale dakconstructie kon dokter Auping daar gebruik van maken. Een deel van een bepaald paneel van de afgetimmerde schuinte van het dak moest naar achteren worden gedrukt om in die ruimte te komen. Aan de binnenkant kon men dit paneel met een schuif vastzetten, zodat het niet meer verschoven kon worden. In die ruimte was plaats voor een drietal personen. Die konden bij ernstig gevaar door een speciaal luik via de achterkant van het dak van de buren ontsnappen. Bij dokter Jan Auping zat onder andere burgemeester Harrie de Leeuw vanaf 11 november 1944 een korte periode ondergedoken. Daarna was De Leeuw tot aan de bevrijding in Keijenborg en Weerselo ondergedoken. Naast de burgemeester hebben bij dokter Auping onder meer zijn broer Leo en zijn zwager Herman Möller, een broer van zijn echtgenote, ondergedoken gezeten.&nbsp;

Burgemeester duikt onder bij dokter 

De zonen Gerrit en Frans leerden de Duitser Reinhard Nolte kennen. Nolte was een 19-jarige priesterstudent, die tegen wil en dank de Führer moest dienen om ‘Volk und Vaterland’ te verdedigen. Hij was een beminnelijke man, die liever met de lokale bevolking omging dan met zijn bravoure collega’s. Zo kon hij het zeer goed vinden met de gebroeders Staarink. Hij ging zelfs zo ver dat hij de Staarinks bezocht in Loil. Bij zijn tweede bezoek, op 6 november 1944, ging het gigantisch mis. De Duitse SS’ers stormden het huis binnen, pakten Nolte op en vermoorden hem. Die nacht werd ook het hele gezin Staarink uit de woning afgevoerd. De familie werd in een vrachtwagen naar het Pius-klooster in Didam gebracht, dat eerder al was ingevorderd door de Duitsers. De Staarinks werden een aardedonkere kamer ingeloodst, waar het lijk van Nolte lag. Het gezin dacht dat voor hen het laatste uur ook had geslagen en nam emotioneel afscheid van elkaar. Frans werd als eerste opgehaald en verhoord. Hierna was Gerrit aan de beurt. Na een tijd in spanning te hebben gezeten, mochten de anderen die nacht naar huis. Na een uur verhoor werden Frans en Gerrit naar het Carolusgebouw afgevoerd, waar ze tot de ochtend onder schot werden gehouden. De volgende dag werd de ondervraging van de broers hervat, maar dit gaf voor de Duitsers niet het gewenste resultaat. Om vijf uur die middag werden ook zij vrij gelaten en werd het gezin weer herenigd in Loil.&nbsp;

Reinhard Nolte, SS'er tegen wil en dank

Het agentschap ging aan de slag en zocht naar een gebied waar zand kon worden gewonnen voor dit tracé. De zandwinplaats mocht niet te ver van de aan te leggen vierbaansweg liggen en het te winnen zand moest aan de oppervlakte voorkomen. Zo’n gebied werd gevonden in de buurtschap Greffelkamp in Didam. De zandwinning begon in 1941 en duurde tot 1943. Uiteindelijk werd na de oorlog een deel van het ‘Baggergat’ als natuurbad ingericht. Het gebied voor de zandwinning lag bij de toen bestaande Bomerskolk. Voor de aanleg van de autosnelweg moest Lodewijk Wenting van boerderij Vincwijk aan de Vincwijcweg grond afstaan. Voordat de zandwinning startte, werden diverse voorzieningen aangelegd. Zoals een smalspoor, waarover de locomotieven met hun lorries het zand konden vervoeren, en vijf pompen die het water dag en nacht uit de ontstane put naar een wetering pompten. Na de oorlog werd de zandwinput ingericht als natuurbad. Rijkswaterstaat maakte in 1948 een bestek voor de oeververdeling. Op de kaart stonden aan de oostoever onder andere kleedhokjes, trapjes, springplanken en een rijwielbewaarplaats getekend. In 1946 was door de gemeente al een badmeester aangesteld. Er werd toen al volop gezwommen in het ‘Baggergat’. Met financiële steun van de gemeente werd in 1947 ook een zwemclub opgericht. De zandwinput was in 1959 nog Rijkseigendom. De gemeente pachtte het van Dienst Domeinen om het te kunnen gebruiken als gemeentelijk zwembad. Kort daarna wist de gemeente het eigendom te verwerven. In 1985 werd het eigendom en beheer overgenomen door recreatieschap Oost-Gelderland, later recreatieschap Achterhoek en Liemers, waarna het de naam ‘Nevelhorstmeer’ kreeg. Inmiddels is Leisurelands eigenaar en is de strand- en zwemfunctie sinds april 2017 vervallen.

Het Baggergat – voor de aanleg van een snelweg

Toen de jeugd boven stond, fietsten vier leden van de Weerbaarheidsafdeling (WA) van de NSB in hun zwarte uniformen in langs. Vanuit de toren werd geroepen: ‘Landverraders, vuile NSB’ers’. Eén van de leden van de WA ging vervolgens naar de vaandriginstructeur van de plaatselijke WA. Zij sommeerden de vrouw van de koster de deur van de toren af te sluiten. De kinderen moesten zich twee dagen later melden op het politiebureau in Didam. Lenie en Dorrie Gademan, twee van de jeugdigen in de Diemse toren, herinneren zich het voorval nog goed. “Toen we weer naar beneden gingen, konden we er niet meer uit. De deur van de toren was gesloten. Er was paniek en we werden zenuwachtig en bang. Diverse jongeren begonnen te huilen of te schreeuwen. We hadden wel in de gaten dat de politie ermee te maken had en dat we misschien wel in de gevangenis kwamen.” Dat gebeurde echter niet, omdat de jongeren elkaar niet verraadden. Ze hielden zich van de domme, daarbij gesteund door de koster en zijn echtgenote. Wat er met het opgemaakte proces-verbaal is gebeurd, is niet bekend.

Opgesloten in de Diemse Toren

Totdat vier dagen later een enorme knal klonk in de Kloosterstraat. Een explosie verwoestte de meisjesschool en een groot deel van het klooster, die op de locatie van het huidige park stonden. Hierbij lieten de 12-jarige meisjes Fien Seegers en Leike van Vuuren het leven. Zij wilden die zaterdagmiddag de zusters helpen bij het schoonmaken van het klooster. Terwijl de nonnen de sleutel ophaalden, wachtten de meisjes geduldig bij het gesloten hek. Kort daarna ontplofte de zware munitie die door de Duitsers in de school was achtergelaten… In september 1944 vorderden de Duitsers alle scholen, waarin ze onder andere hun militairen stationeerden. Als er ruimte over was, zoals in Loil, werden er ook Todt-werkers ondergebracht. De Organisation Todt was in Nazi-Duitsland een semimilitaire bouworganisatie. Vanaf 1942 werden hiervoor ook Nederlandse dwangarbeiders ingezet. De Duitsers lieten aan het einde van de oorlog waarschijnlijk zeer zware munitie achter onder de vloer van de school. Deze ontplofte op 7 april door middel van een tijdbom. “Van half Loil was het glas gesneuveld”, vertelt Annie Seegers, zus van slachtoffer Fientje. “Vanuit ons keukenraam aan de achterkant van de Wehlseweg zagen we wat er was gebeurd. Moeder schreeuwde alleen maar Fien, Fien! Ze voelde het aan. We renden met z’n allen naar de plek des onheils. Toen we aankwamen, zagen we in de rook het grote gat. Van de school stond geen muur meer overeind. En van Fien en Leike werd bijna niets meer gevonden.” De oorlog was voorbij, maar de levens van de families Van Vuuren en Seegers waren compleet verwoest….

En toen, ineens, die enorme knal!

Verzet in het gemeentehuis Het monumentale pand aan de Raadhuisstraat 14 is het voormalige gemeentehuis. In september 1943 werden vier ambtenaren, waaronder de gemeentesecretaris, gearresteerd omdat zij op de zolder van het gemeentehuis naar de Engelse radiozender hadden geluisterd. Om gevangenisstraf te ontlopen, doken ze in november 1943 onder. De nieuwe gemeentesecretaris hield zich, samen met enkele ambtenaren, bezig met georganiseerd verzet. In januari vluchtten zij naar bevrijd gebied uit angst dat de aangestelde NSB-burgemeester dit ontdekte. Op donderdagmiddag 22 juni 1944 werd het gemeentehuis in Didam door ongeveer twintig Duitsers omsingeld om Wim Veugelers, één van de secretarieambtenaren, te arresteren. Gelukkig was de vogel al gevlogen en moest men onverrichterzake vertrekken. Veugelers is vervolgens tot aan de bevrijding ondergedoken gebleven. Zijn werkzaamheden werden korte tijd later overgenomen door Toon Bus. Ook hij raakte al snel betrokken bij de georganiseerde verzetswerkzaamheden die vanuit de gemeentesecretarie in Didam plaatsvonden. “Toon was bij de ondergrondse”, vertelt zijn broer Harrie. “Ik heb Toon wel eens geholpen met zijn illegale werkzaamheden. Zo kreeg ik van hem distributiebonnen, die ik op een adres moest afgeven. Toon had deze bonnen, die waren bestemd voor onderduikers, op het gemeentehuis of distributiekantoor ‘geregeld’.”

Het is zomer 1944…

Bombardement op Lankhorsterbos Op 26 september 1944, een dag na het verlies van de Slag om Arnhem, bestookten geallieerde vliegtuigen de buurtschap Greffelkamp met enkele bommen. In het zogenaamde ‘Lankhorstbos’ hadden de Duitsers die middag munitie opgeslagen. ’s Avonds werd deze opslagplaats al gebombardeerd. Hierdoor ging ongeveer een derde van de munitie voor de Duitsers verloren. Bij het bombardement werd de boerderij van de familie Bless aan de huidige Luynhorststraat 15 geheel verwoest. Er vielen drie doden: mevr. A.W. Strikkeling-Menting, H.B. Jansen en J. Godschalk uit Zevenaar, die bij de familie was ondergedoken. Mia Hendriks raakte zwaargewond, maar overleefde het bombardement wel. Toen op 17 september 1944 de operatie Market Garden plaatsvond, namen de SS-militairen en de leiding van het OT (Organisation Todt) overhaast hun vlucht uit Didam en kwamen de verplichte graafwerkzaamheden in Zevenaar, Groessen en Duiven stil te liggen. De Slag om Arnhem eindigde op 25 september 1944 in een overwinning voor de Duitsers, waarna de SS’ers en de OT-leiding terugkeerden naar Didam. Ook de OT-werkers moesten weer komen opdagen om de graafwerkzaamheden uit te voeren. Na de overwinning van de Duitsers bij de slag om Arnhem kwam de Liemers in de vuurlinie te liggen. De Duitsers probeerden achter de linies van de geallieerden te komen, die met regelmaat verkennings- en bombardementsvluchten uitvoerden in het door de Duitsers bezette gebied. Zij hadden het daarbij vooral gemunt op plaatsen waar de eenheden van het Duitse leger zich schuil hielden. Dit kon echter niet verhinderen dat daarbij ook veel burgers omkwamen, zoals hier in Greffelkamp.

Het is 26 september 1944…

Om de doden niet te vergeten, werd er voorlopig een houten oorlogsmonument geplaatst aan de Oude Raadhuisstraat. Het definitieve monument, de vredesduif op de natuurstenen sokkel, werd onthuld op 4 mei 1951 en kreeg een plaats bij het gemeentehuis aan de Raadhuisstraat. In 1970 werd het verplaatst naar het Lieve Vrouweplein. Op het monument staan de namen vermeld van alle Didamse oorlogsslachtoffers, zowel militairen als burgers, omgekomen tijdens de Tweede Wereldoorlog of de oorlog in Nederlands-Indië.